Door Heimen Engeltjes – docent CTER en complottheorieën bij Instituut voor Veiligheid
De magie van Sinterklaas – of toch nepnieuws?
Het begon zoals elk jaar. Spannende dagen in aanloop naar pakjesavond. Zou hij wel komen? De Goedheiligman, met zijn knechten en zijn trouwe schimmel Ozosnel. De stoomboot verscheen, dus: hij bestaat! Toch?
Tot de ochtend van 6 december. Dan zie je het ineens helder: het was allemaal nep. Een verklede opa, nepknechten, een nepschip. Alleen het paard was echt. En de cadeautjes gelukkig ook. Maar de rest? Niets meer dan een collectieve illusie waar we ieder jaar weer bewust in meegaan.
Het lijkt onschuldig. Maar het herinnert aan een ernstiger fenomeen: complottheorieën.
Wat zijn complottheorieën?
Complottheorieën zijn verhalen die beweren dat er een geheim plan is van een machtige groep die het slechte met ons voorheeft. Ze zijn vaak gebaseerd op wantrouwen, angst en een sterk gevoel van onrecht. Denk aan mythes over geheime netwerken, kwaadaardige elites, of verzwegen waarheden.
Ze bieden simpele verklaringen voor complexe problemen en wijzen altijd een schuldige aan: een ‘zondebok’. Soms lijkt het absurd, maar het effect ervan is reëel en soms zelfs levensgevaarlijk.
Waarom geloven mensen hierin?
In onzekere tijden zoeken mensen houvast. Complottheorieën geven een gevoel van controle: nu weet ik tenminste wat er écht aan de hand is. En hoe vaker je iets hoort, hoe geloofwaardiger het klinkt – een bekend principe dat al door nazi-propagandaminister Goebbels werd toegepast: “Herhaal een leugen vaak genoeg, en mensen geloven het.”
Vandaag de dag noemen we dat: flood the zone. Overlaad het publieke debat met zoveel ruis, halve waarheden en emotie dat niemand nog weet wat waar is. En dat werkt.
Van onschuldige mythen naar gevaarlijke gevolgen
Sommige complottheorieën lijken onschuldig, zoals Sinterklaas. Maar de meeste zijn dat niet. Ze kunnen leiden tot polarisatie, afbrokkelend vertrouwen in instituties en zelfs geweld. Denk aan:
- De bestorming van het Capitool in 2021
- Aanslagen op 5G-masten in Nederland
- Bedreigingen aan het adres van politici en medici tijdens de coronacrisis
- Mensen die zich afscheiden van de samenleving als “soevereinen”
De kracht van propaganda en populisme
Complottheorieën zijn vaak geen toeval. Ze worden bewust gevoed door politici, actiegroepen of online beïnvloeders die er belang bij hebben. Bijvoorbeeld:
- “Migranten eten katten en honden” – een uitspraak van politici als Trump en JD Vance, bedoeld om immigranten te demoniseren.
- “Joden beheersen het geld en de media” – een hardnekkige leugen die teruggaat tot de Protocollen van de Wijzen van Zion en doorwerkt tot in moderne theorieën over George Soros of de “Deep State”.
Het patroon is steeds hetzelfde: er is een vijand, er is angst, en er is een oplossing – als je maar op ons stemt, ons volgt, of de ‘anderen’ wegjaagt.
Waarom dit relevant is voor het veiligheidsdomein
Voor wie werkt in het veiligheidsdomein – politie, boa’s, inlichtingendiensten of overheid – is kennis over complottheorieën cruciaal. Niet om erin mee te gaan, maar om te herkennen:
- Wat zijn de drijfveren van aanhangers?
- Hoe werken deze verhalen psychologisch?
- Welke link is er tussen oude en nieuwe theorieën?
- Hoe gebruik je die kennis in een verhoor of onderzoek?
Zodra je de mechanismen achter complotdenken begrijpt, zie je eerder de signalen. Je kunt beter beoordelen of iemand beïnvloed is, radicaliseert, of mogelijk een risico vormt.
Slotgedachte: welk verhaal geloof jij?
Sinterklaas is een mooi voorbeeld van een collectieve fantasie. We weten dat het niet waar is, maar we doen er even aan mee. Op 6 december ruimen we de rommel op. Klaar. Maar de meeste complottheorieën zijn geen spel. Ze hebben grote maatschappelijke gevolgen. Ze kunnen democratieën ondermijnen, mensen tegen elkaar opzetten, en zelfs leiden tot geweld. Daarom moeten we alert zijn. Kritisch blijven. En blijven onderzoeken: welke verhalen geloof jij eigenlijk zónder dat je ze ooit echt hebt onderzocht?
Volg onze training complottheorieën voor meer verdieping
Wil je meer weten over dit onderwerp? Ben je benieuwd hoe je signalen van complotdenken herkent in je werk? Dan is onze training complottheorieën zeker de moeite waard. Bekijk onze website voor meer informatie